Adverbial: plassering i hovudsetningar

Posisjonen til setningsadverbial og predikatsadverbial i hovudsetningar

 Funksjonskategorien adverbial seier ofte noko om verbalhandlinga, som for eksempel talarens haldningar til setningsinnhaldet (med adverb som heldigvis, sikkert), eller noko om forholda rundt hendinga som ligg i det verbale omgrepet, som stad, tid eller måte. Den første typen blir ofte kalt setningsadverbial og den andre predikatsadverbial.

I hovudsetningar i norske skriftspråk er det to plassar for adverbial:

Dette er illustrert i det følgande setningsskjemaet (Åfarli 1997: 127), kor liten a markerer den vanligste plassen til setningsadverbial og stor A den vanligste plassen til predikatsadverbial.

 

Forfelt

Midtfelt

Sluttfelt

 

v

n

a

V

N

A

(tematiserte ledd)

(finitt verb)

(subjekt)

(setnings-adverbial)

(infinitt verb)

(objekt, predikativ)

predikats-adverbial

 Laksen

 har

 

 tydelegvis

 lege

 

 litt for lenge

 

I talemålsprøvane frå Nord-Norge i Nordisk dialektkorpus (Johannessen et al. 2009), er det eksempel på adverbialplassering som i større eller mindre grad skil seg frå gjengs plassering av tilsvarande adverbial i skriftleg norsk og austnorsk talemål:

 

Plassering av typiske predikatsadverbial i posisjonen til setningsadverbial (rekkefølgen v n A N V)

(Belegg frå Tana, Lakselv, Kautokeino, Kirkenes, Vardø, Kvænangen, Vannøya, Tromsø, Kjøllefjord, Mo i Rana, Myre, Mefjordvær, Narvik, Stamsund, Herøy)

I dei følgande eksempla er adverbialet som står i posisjonen til setningsadverbialet, eit adverbial som i austnorsk kanskje oftast ville ha stått i posisjonen til predikatsadverbial. Det finst belegg på slik plassering i heile det nordnorske området frå Kirkenes i nordaust til Herøy i sør.

Har dåkker åffte fissk jæmme?                                                                              (Tana eldre)

har dokker ofte fisk heime?

De bli kje sånnt såmm førr de va                                                                            (Vannøya eldre)

det blir ikkje sånn som før det var

Sku man sjøl jorrt de                                                                                              (Vardø unge)

skulle ein sjøl gjort det

Di såmm har inni kjeila båtan                                                                                (Vardø eldre)

dei som har inni kjêlen båtane

Ka hær står?                                                                                                           (Kvænangen eldre)

kva her står

Ke vi no ska prat om                                                                                                (Mo i Rana eldre)

kva vi no skal prate om

E kann gått geografin                                                                                               (Herøy eldre)

eg kan godt geografien

 

Rekkefølge mellom adverbial

(Belegg frå Vardø, Kvænangen, Tromsø, Kvænangen, Lakselv)

Når fleire adverbial står saman, tenderer dei ifølge Faarlund et al. (1997: 806f) mot å stå i ei fastare rekkefølge:

  1. Korte adverbial (nakne former og preposisjonar utan utfylling) kjem før lengre adverbial.
  2. Adverbial som høyrer til same frasetype: Bundne (obligatoriske) adverbial kjem før frie.
  3. Stadadverbial kjem før tidsadverbial.

Eksempel på at desse tendensane er brutt, kan ein sjå i setningane nedanfor. Rekkefølga «dit opp» og tilsvarande, kor det direktive pro-adverbet dit (som markerer eit endepunkt for bevegelsen) kjem før adverbialet opp (som markerer kva retning bevegelsen skjer), verkar å vere ei vanleg rekkefølge i nordnorsk talemål.

Brukkt å fær vælldi åffte dit                                                                                   (Vardø unge)

brukte å fare veldig ofte dit

så fløtta demm de hit opp                                                                                       (Tromsø eldre)

så flytta dei det hit opp

Vi bir ti daga borrte da                                                                                           (Vardø eldre)

vi blir ti dagar borte da

Har du vært i år på jakt?                                                                                        (Kvænangen eldre)

har du vore i år på jakt

 

Plassering av adverbial bak infinitt verbal, men før objekt (rekkefølgen v n V a/A N)

(Belegg frå Hattfjelldal, Kåfjord, Lakselv)

I eksempla nedanfor kjem adverbiala, som ville ha stått i posisjonen til setningsadverbial i austnorsk, bak det infinitte verbalet. Det er spredte eksempel på slik plassering av adverbial i Nordland og Finnmark. Ordrekkefølga i eksempla frå dei eldre informantane i Kåfjord og Lakselv kan ein kanskje tolke som transfer frå samisk, sidan desse informantane ifølge eigne utsegn har vakse opp i eit fleirspråkleg miljø.

Da ha de vesst vørrte pLussle stilt                                                                                       (Hattfjelldal unge)

da har det visst vorte plutseleg stilt

e  har trudd bestandi spaltt ja e nåssjk                                                                                (Kåfjord eldre)

eg har trudd bestandig spalt ja er norsk 

en del av lokal befållkningen vill fåretrekk fårtsjatt å kalle d førr finnsk                                 (Lakselv eldre)

ein del av lokal befolkninga vil foretrekke fortsatt å kalle det for finsk

 

Kjelder

Faarlund, Jan Terje, Svein Lie og Kjell Ivar Vannebo. 1997. Norsk referansegrammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.

Åfarli, Tor A. 1997. Syntaks. Oslo: Samlaget.

 

Følgende dialekter har dette målmerket: